กว่าที่สัตว์สายพันธุ์หนึ่งจะวิวัฒนาการและดำรงเผ่าพันธุ์ให้อยู่รอดมาได้นั้น ต้องใช้เวลาหลายสิบล้านปี แต่ทั้งหมดนี้กลับกลายเป็นเรื่องน่าสะเทือนใจทันที เมื่อน้ำมือของมนุษย์ผู้เห็นแก่ประโยชน์ส่วนตนมากกว่าธรรมชาติและสิ่งอื่นใด เป็นตัวการทำให้สัตว์เหล่านั้นสูญพันธุ์ไปเรื่อยๆ
องค์การสหประชาชาติประเมินว่า จำนวนสายพันธุ์สัตว์และพืชที่สูญพันธุ์ในแต่ละปีจะเพิ่มขึ้นต่อเนื่อง หากมนุษย์ยังคิดทำลายสิ่งแวดล้อมให้เสื่อมโทรมลง โดยเฉพาะช่วงเวลา 50 ปีหลังมานี้ เพราะจำนวนประชากรโลกเพิ่มขึ้นทวีคูณ เป็นเหตุให้มนุษย์ยิ่งรุกล้ำธรรมชาติเพื่อตั้งถิ่นฐานและขยายการบริโภคเสมอมา
ในประเทศเม็กซิโกเองก็ประสบกับปัญหาเรื้อรังด้านสิ่งแวดล้อมมากมาย ทั้งการตัดไม้ทำลายป่า มลพิษทางน้ำ และการสูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ
ย้อนกลับไปเมื่อ 20 ปีที่แล้ว หรือช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 20 จำนวนปลาท้องถิ่นขนาดเล็ก ซึ่งเป็นปลาสายพันธุ์พื้นเมืองมีชื่อเรียกว่า Tequila Splitfin เริ่มลดลง ก่อนสูญพันธุ์ไปจากแหล่งน้ำธรรมชาติของเม็กซิโก ไม่มีใครพบเห็นปลาตัวจิ๋วเหล่านี้อีกเลยนับตั้งแต่ปี 2003 เป็นต้นมา
กระทั่งนักสัตววิทยาและนักชีววิทยาผู้สนใจปลาท้องถิ่นลงพื้นที่สำรวจกันอีกครั้ง พวกเขากลับพบว่า แม้ในแหล่งน้ำจืดจะไม่มีปลา Tequila Splitfin อาศัยอยู่ แต่ยังมีให้เห็นในตู้ปลาของชาวบ้าน ซึ่งมีทั้งคนที่เลี้ยงปลาไว้ดูเล่น และคนที่สนใจเลี้ยงปลาสายพันธุ์หายากเพื่อการอนุรักษ์ กลายเป็นจุดเริ่มต้นของการร่วมมือระหว่างชาวบ้านและนักวิทยาศาสตร์ เพื่อช่วยกันเพาะพันธุ์และขยายพันธุ์ปลาหวังปล่อยคืนสู่ธรรมชาติอีกครั้ง
โอมาร์ โดมิงเกซ (Omar Domínguez) หนึ่งในนักชีววิทยา เผยความทรงจำเมื่อครั้งยังเป็นนักเรียนว่า พวกเขากับกลุ่มเพื่อนเริ่มสังเกตเห็นความเปลี่ยนแปลงว่า จำนวนปลาตัวเล็กหางสีส้มที่มีความยาวไม่พ้นฝ่ามือไม่ชุมเหมือนก่อน
ส่วนความพยายามคิดอนุรักษ์อย่างจริงจังของทางการในเวลานั้นก็ไม่ได้เกิดขึ้นทันทีทันใด จะมีก็แต่กลุ่มอนุรักษ์ของสวนสัตว์เชสเตอร์จากประเทศอังกฤษ และสถาบันวิทยาศาสตร์จากหลายประเทศในยุโรป มาลงพื้นที่ศึกษาปลาและเก็บตัวอย่างไปศึกษาต่อ
เมื่อโดมิงเกซได้เป็นนักชีววิทยาเต็มตัว เขาจึงสานต่อความตั้งใจในวัยเด็กที่อยากฟื้นคืนชีวิตบรรดาปลาตัวจิ๋วสู่ธรรมชาติที่เป็นบ้านเกิดของพวกมันอีกครั้ง ตอนแรกเขาไม่คิดด้วยซ้ำว่าจะได้เห็นปลา Tequila Splitfin อีก ต้องขอบคุณชาวบ้านที่ยังเลี้ยงดูไว้ เพราะพวกเขาเหมือนผู้กอบกู้ทั้งความหวังของมนุษย์และชีวิตของสัตว์ไม่ให้สูญหายและสูญสิ้น
โครงการนี้ยังได้รับการสนับสนุนเต็มที่จากสวนสัตว์เชสเตอร์และสถาบันวิทยาศาสตร์ต่างๆ ในยุโรป ที่เคยสนใจศึกษาปลาท้องถิ่นในเม็กซิโกในอดีต
แม้จะไม่ใช่เรื่องง่ายนัก เพราะปลาถูกเลี้ยงดูโดยคนมานานจนไม่ชินกับสภาพน้ำธรรมชาติในปัจจุบันที่เต็มไปด้วยปลาต่างสายพันธุ์ จุลินทรีย์ ปรสิต รวมถึงสิ่งสกปรกจากสารเคมีปนเปื้อน จึงจำเป็นต้องศึกษาพฤติกรรมและการปรับตัวของปลาอย่างละเอียด ก่อนปล่อยปลาคืนสู่แหล่งน้ำ
ผลลัพธ์ทั้งหมดเป็นที่น่าพอใจ หลังจากทดลองปล่อยปลาจำนวนหนึ่งที่เพาะเลี้ยงไว้ในแหล่งน้ำควบคุมคุณภาพไปสู่แหล่งน้ำธรรมชาติ พร้อมติดเครื่องหมายเอาไว้เฝ้าดูพฤติกรรมและติดตามความเป็นอยู่ พบว่า พวกมันอยู่รอดปลอดภัย เติบโตขึ้นเป็นตัวเต็มวัย และขยายพันธุ์ได้เอง
โดมิงเกซดีใจที่ปลา Tequila Splitfin กลับมามีชีวิตตามธรรมชาติอีกครั้ง และความสำเร็จทั้งหมดจะไม่มีทางเกิดขึ้นได้เลย หากปราศจากชาวบ้านคนธรรมดาที่ยังรักษาปลาสายพันธุ์ท้องถิ่นตัวจิ๋วนี้ไว้
